Ondernemend Breda

Ambitie 1: De kracht van toegepaste innovatie
Om innovatie en vernieuwing te stimuleren en te faciliteren ontwikkelen we het Innovatiedistrict Breda. Binnen dit concept werken we zowel aan de versterking van het ecosysteem van technologische en creatieve bedrijven in Breda en omgeving, aan de ontwikkeling van cruciale innovatieve aanjagers (bv Breda Robotics, Breda GameCity) en aan de ruimtelijke voorwaarden die essentieel zijn voor de nieuwe economie en betrokken talenten.

Wat betreft de innovatieve aanjagers heeft Breda de afgelopen periode de nadruk gelegd op twee speerpunten binnen technologie en creativiteit die bijdragen aan de nieuwe economie en ondersteunend zijn aan de transities die we als samenleving tegemoet gaan en waar we soms al middenin zitten. We richten ons op robotisering en de technologieën die samenhangen met industrie 4.0 én we zetten ons gamecluster in de etalage. Uiteraard is het belangrijk dat we dit profiel nadrukkelijker in de etalage zetten. Ook dit is onderdeel van de aanpak van het Innovatiedistrict Breda. 

De inzet van technologie en robotisering is cruciaal voor de arbeidsmarkt en de maatschappij. Met de Stichting Breda Robotics willen we bereiken dat er nieuwe roboticatoepassingen worden ontwikkeld voor bijvoorbeeld de agrofoodsector en de zorg. Daarnaast willen we het mkb ondersteunen bij de implementatie van robotisering en technologietalenten aan ons binden. 

Breda University of Applied Sciences (BUas) heeft de derde beste gameopleiding ter wereld. Deze positie willen we handhaven en versterken. Dit vraagt om een topvestigingsklimaat voor gamebedrijven en hierop aansluitende voorzieningen. De stad moet meer resultaat gaan zien van dit unieke cluster in de vorm van meer bedrijvigheid en het vasthouden van talent. Daarbij gaan we gametechnologie (AI, Vision, sensoring, etcetera) inzetten voor maatschappelijke uitdagingen in bijvoorbeeld het onderwijs en de zorg. Momenteel wordt samen met onder andere BUas en de provincie Noord-Brabant gewerkt aan dit topvestigingsklimaat voor gamebedrijven. Onderdelen van deze aanpak zijn: een top onderzoek en ontwikkeling centrum voor gametechnologie op de campus van BUas, het organiseren van een toonaangevend game event, het bouwen van een game-community, een coaching- en begeleidingsprogramma voor startende gamebedrijven en als kers op de taart het realiseren van de GameHub Breda: een fysieke plek waar meerdere gamebedrijven zich vestigen, waar startende gamebedrijven de kans krijgen om zich te ontwikkelen, waar events worden georganiseerd en dat fungeert als dynamisch uithangbord voor onze gamesector.

Tot slot willen we het Bredase netwerk voor innovatie en (nieuw) ondernemerschap versterken. De nieuwe economie vraagt immers om samenwerking, interactie en talent. Dit netwerk krijgt in het Innovatiedistrict volop de ruimte. 

Ambitie 2: Ondernemen met lef
We werken toe naar de nieuwe economie. We helpen nieuwe ondernemers bijvoorbeeld om te starten en te groeien en helpen mkb’ers met verduurzamen, digitaliseren en nieuwe aanpakken op het gebied van personeel. De accountmanagers binnen het ondernemersteam spelen hierbij een belangrijke rol in de ondersteuning van en dienstverlening aan deze ondernemers. Hierbij wordt een reactieve aanpak gehanteerd voor alle ondernemers in Breda en een proactieve benadering voor de focussectoren. Met name deze proactieve benadering heeft ervoor gezorgd dat inmiddels met een groot aantal ondernemers binnen deze focus warme contacten bestaan. Het “single point of contact” wordt door hen hoog gewaardeerd. Het Ondernemersteam heeft zich daarmee de afgelopen jaren ontwikkeld tot een zeer gewaardeerd aanspreekpunt voor ondernemers.

Ondernemers en bedrijven vinden in Breda inspiratie, ondersteuningsprogramma’s en het netwerk om nu en in de toekomst succesvol te kunnen zijn. We nemen hen mee in de ontwikkeling naar een duurzame, nieuwe economie en faciliteren hun transitie. Dat doen we met aansprekende voorbeelden van andere ondernemers, met accountmanagers en coaches die inzicht geven en verbindingen leggen met experts en projecten in hun uitgebreide netwerk.

Het niveau van de gemeentelijke dienstverlening blijft hoog. Het brede mkb vindt gemakkelijk zijn weg naar ondersteuning bij digitalisering, verduurzaming, creativiteit toepassen en betekenisvol ondernemen. Start-ups kunnen succesvol opschalen, bijvoorbeeld binnen de incubator B’WISE.

Het Actieplan Arbeidsmarkt Breda en de samenwerking met werkgevers en het onderwijs helpt om knelpunten op de krappe arbeidsmarkt aan te pakken. Werkgevers en (verborgen) talenten weten elkaar te vinden. Breda blijft een stad waar talenten graag werken en studeren.

Onze bedrijvigheid en aantrekkingskracht worden internationaal opgemerkt en dat leidt tot meer samenwerking met interessante partijen en regio’s in Europa. Als gemeente leggen we verbindingen en faciliteren we onze Bredase partners bij het verkennen van samenwerkingskansen. We stimuleren bedrijven in hun internationale ambitie en bieden ‘internationals’ een warm welkom. Deze nieuwe relaties en netwerken verrijken immers onze economie.

Ambitie 3: Verrassende stad
Bezoekersstad
We willen de aantrekkingskracht van Breda vergroten. Samen met ondernemers, vastgoedeigenaren, Breda Marketing en andere partners in de stad zorgen we ervoor dat Breda een verrassende stad is, met een goed vestigingsklimaat en met een complete mix aan voorzieningen, die is afgestemd op de wensen van gebruikers. We werken vanuit het Verhaal van Breda, de Omgevingsvisie en de visies en uitvoeringsprogramma’s die we recentelijk met de stad hebben geformuleerd. Denk aan de nota Detailhandel en ons beleid op het gebied van evenementen, economie, horeca en erfgoed.

Werklocaties
Onze werklocaties huisvesten veel bedrijven en voorzieningen en dragen voor ruim de helft bij aan onze werkgelegenheid. Zo vormen ze de motor van onze economie. In 2024 werken we daarom verder aan nieuwe en bestaande toekomstbestendige werklocaties (bedrijven, kantoren, voorzieningen).
 
Bedrijventerreinen: nieuwe locaties
De nieuwe ruimte voor bedrijven in Breda is zeer schaars. Op een enkele kavel na, is er geen aanbod meer en tot 2030 krimpt de bestaande voorraad bedrijventerreinen, veelal door de omzetting van binnenstedelijke bedrijventerrein naar woongebieden (zoals 't Zoet). Bestaande bedrijven kunnen niet verder uitbreiden en nieuwe bedrijven kunnen zich niet meer in Breda vestigen. Er staan zo'n 200 zoekvragen open van bedrijven die op zoek zijn naar (meer) ruimte in Breda. Dit beeld wordt bevestigd in de provinciale prognoses van 2022. Het heeft dus de grootste urgentie om nieuwe bedrijventerreinen te ontwikkelen. We voegen daarom nieuwe bedrijventerreinen toe aan ons bestaande portfolio. Zo bieden we ruimte voor de (grote) vraag die zich voordoet. Echter, het ontwikkelen van nieuwe bedrijventerreinen is een langdurig proces. In 2024 gaan we vol door om de toekomstige ontwikkelingen mogelijk te maken. Met het ontwikkelen van nieuwe bedrijventerreinen voorzien we onder andere in het bieden van schuifruimte voor bedrijven op de bestaande bedrijventerreinen, zodat het proces voor het intensiever benutten van de bestaande bedrijventerreinen soepeler verloopt.

Bedrijventerreinen: bestaande locaties
De doelstellingen voor onze bestaande bedrijventerreinen staan uitgebreid beschreven in het ‘Plan van aanpak toekomstbestendige bedrijventerreinen Breda’ dat op 11 juli 2023 aan de Raad is verstuurd. Het begrip 'toekomstbestendig' is hierin uitgewerkt aan de hand van 6 thema’s:

• ruimte voor ondernemen
• de basis op orde
• bereikbaarheid
• energietransitie
• circulariteit
• klimaatadaptatie

Door de integrale benadering van dit plan dragen de doelstellingen voor onze bedrijventerreinen bij aan de verschillende maatschappelijke opgaven, zoals de energietransitie, circulariteit en klimaatadaptatie.

Kantorenlocaties: nieuwe locaties
We willen in beperkte mate nieuw en courant vastgoed toevoegen aan de bestaande voorraad. Zo leveren we een bijdrage aan het oplossen van de kwalitatieve mismatch. In het verleden is er al veel incourant aanbod uit de markt verdwenen. Vaak door transformatie naar wonen. Sinds 2011 zijn in totaal circa 80 transformaties uitgevoerd; er is zo'n 65.000 m² kantoor onttrokken waarvoor in de plaats bijna 900 woningen zijn toegevoegd (Gemeente Breda, Monitor kantorenmarkt 2022).

Kantoren: bestaande locaties
We blijven werken aan een gezonde kantorenmarkt. Recent onderzoek van CBRE laat zien dat het leegstandsprobleem op de kantorenmarkt grotendeels is opgelost. Wel is er in bepaalde segmenten nog sprake van een kwalitatieve mismatch. We werken aan het oplossen hiervan en bouwen verder aan een gezonde kantorenmarkt, waarbij we scherp letten op duurzaamheid (zoals de label-C-verplichting).

Informatie & Monitoring
We monitoren de (vastgoed)markt voor kantoren en bedrijven continu, zodat we steeds de beste (beleids)afwegingen kunnen maken.

Ambities 4: Digitalisering/Bredata
De digitale ontwikkelingen gaan alleen maar sneller. Vanuit het masterplan Digitalisering hebben we de volgende missie: 'Met Bredata gidsen we de stad Breda door de digitale transitie'. Dit kunnen we niet alleen. Met partners in de stad en daarbuiten bekijken we welke ontwikkelingen er op de stad afkomen en hoe we de inwoners daarop kunnen voorbereiden. Hiervoor is het belangrijk om het Bredata-ecosysteem de komende jaren verder te verbinden en te activeren. Dit ecosysteem van publieke organisaties, ondernemers en inwoners vormt de basis om de kansen van digitalisering te benutten. Er lopen al behoorlijk wat initiatieven, vooral binnen de strategielijn mindware, zoals ‘Stedelijk Ethisch Team’ en de ‘Talks of the Town’. Van deze initiatieven kunnen we leren hoe we het ecosysteem de komende jaren verder uit kunnen bouwen.

Daarnaast blijft Bredata inzetten op innovatieve digitale oplossingen voor stedelijke uitdagingen. In 2024 gaan we bijvoorbeeld verder met de proeftuin voor veiligheid en openbare ruimte op Logistiek Centrum Hazeldonk. Verder ontwikkelen we in cocreatie toepassingen die de binnenstad nog toegankelijker maken voor mensen met een beperking. Ook faciliteren we organisatoren om hun evenementen nog veiliger en aantrekkelijker te maken. In concrete praktische settings (bijvoorbeeld in wijken) willen we - in cocreatie met publieke instellingen, ondernemers en inwoners - oplossingen vinden voor complexe maatschappelijke uitdagingen. Hierbij zetten we ook de digital twin in, een digitale kopie van onze stad. Samen met het ecosysteem bekijken we hoe we deze verder kunnen ontwikkelen.

1. De kracht van toegepaste innovatie
Uitbouw van Stichting Breda Robotics
Samen met onze partners uit het bedrijfsleven en het onderwijs (Avans, Curio en BUas) zorgen we ervoor dat deze stichting steeds meer impact krijgt. Dat doen we met 4 programmalijnen:

• Hybride leeromgeving: bij Breda Robotics worden talenten van Avans, Curio en BUas in contact gebracht met de beroepspraktijk en werken ze aan inspirerende praktijkopdrachten.
• Bij Breda Robotics wordt ‘New Technology’ ontwikkeld.
• Breda Robotics is een democentrum voor de robotisering van het mkb.
• Aan de Slingerweg realiseren we de Robot Campus Brabant.

Versterking van het gamecluster
Samen met BUas, de provincie Noord-Brabant, de Stichting Breda Game City en partijen als de BOM, REWIN en Avans werken we aan de versterking van het gamecluster in Breda. We bekijken of e-sport hier een onderdeel van kan zijn. Ook hierbij werken we met 4 programmalijnen:

• onderzoek en onderwijs
• community building
• ondernemerschap, waarbij we onder andere in Breda een Gamehub gaan realiseren als ‘huiskamer’ voor de game community
• acquisitie van nieuwe gamestudio's

Innovatiedistrict Breda
Voor de ontwikkeling van het Innovatiedistrict hebben we in 2024 de volgende acties gepland:

• het ontwikkelen van een gebiedsvisie voor de Slingerweg als concentratiepunt voor toegepaste technologie in het algemeen en robotisering in het bijzonder
• de opening van de 2e fase van de B'WISE Incubator
• bepalen van het werkprogramma voor 't Zoet
• netwerkvorming
• marketing van het concept Innovatiedistrict Breda

Overig

• Om de verduurzaming van het bedrijfsleven te stimuleren, ondersteunen we de Stichting Breda Circulair.
• Samen met Midden-Brabant hebben we gewerkt aan een gezamenlijke economische propositie. Onder de werktitel 'Human Centered Innovation' wil de regio SRBT inzetten op digitale technologie in combinatie met gedrag. Technologie gaat ons (deels) helpen bij tal van maatschappelijke vraagstukken. De mate waarin mensen bereid zijn hiermee te gaan werken of dit te omarmen, is cruciaal voor het succes hiervan. In het SRBT-gebied is kennis van beide domeinen aanwezig. Die gaan we inzetten in proeftuinen.
• We laten het eerdere voornemen los om een apart innovatiecluster AI en Data op te zetten. Datagedreven werken en AI zijn technologische ontwikkelingen die in alle sectoren steeds belangrijker worden. Daarom nemen we dit thema mee binnen al onze projecten en ook specifiek binnen de 3 innovatieclusters.

2. Ondernemen met lef
We werken toe naar de nieuwe economie. We helpen nieuwe ondernemers bijvoorbeeld om te starten en te groeien en helpen mkb’ers met verduurzamen, digitaliseren en nieuwe aanpakken op het gebied van personeel. Het Ondernemersteam, dat zich met zijn accountmanagers de afgelopen jaren heeft ontwikkeld tot een zeer gewaardeerd aanspreekpunt voor ondernemers, speelt daarbij een belangrijke en proactieve rol.

Ondernemerschapsontwikkeling

• We begeleiden specifieke ondernemersvragen en blijven werken met start- en groeiprogramma’s, zoals Businesscoach Breda en B’WISE.
• We zorgen voor een doorstart van MKB West-Brabant Vernieuwt, waarbij de nadruk komt te liggen op het ondersteunen van bedrijven om duurzamer te gaan werken. Dit programma bevat activiteiten op het gebied van inspiratie, activatie en implementatie. 
• We werken samen met partners in de stad aan een ecosysteem en een actieprogramma rond Impact Ondernemen.
• We voeren voor de aanpak Wijkeconomie een pilot uit in het gebied Schorsmolen-Fellenoord. 
• We passen de subsidie Toegepaste Technologie en Creativiteit aan, zodat er een combinatie ontstaat van het toepassen van (creatieve) technologie en bijdragen aan maatschappelijke uitdagingen. De subsidie gaat daarbij deel uitmaken van een programmatische aanpak om meer begeleiding te bieden en de samenwerking tussen aanvragers te bevorderen.

Human Capital

• We voeren projecten uit van het Actieplan Arbeidsmarkt en doen dit waar mogelijk in aansluiting op de nieuwe regionale Human Capital Agenda en arbeidsmarktinfrastructuur. Voor een verdere toelichting hierop wordt verwezen naar thema Beroepsonderwijs en huisvesting onderwijs. 
• We richten ons vooral op samenwerkingsprojecten rond de aansluiting van jonge professionals op de arbeidsmarkt, het binden van talenten, veranderende eisen aan de vraagkant van de arbeidsmarkt (vaardigheden/leven lang leren) en de inzet van technologie om werkprocessen te automatiseren.

Internationalisering

• We voeren de Internationaliseringsstrategie uit. ‘Leren en innoveren’ is daarbij een belangrijk uitgangspunt. In 2024 werken we aan concrete mogelijkheden om meer samen te werken met Vlaanderen en Baden-Württemberg.
• Er is een Memorandum of Understanding opgesteld om een driehoekssamenwerking tussen Wroclaw, Lviv en Breda op te zetten. Door de oorlog in Oekraïne is deze samenwerking nog niet officieel bekrachtigd, maar dit gebeurt begin 2024. Deze samenwerking heeft een looptijd van 5 jaar (2022-2027).

Dienstverlening en Ondernemersteam

• We richten onze dienstverlening aan ondernemers in volgens de rollen van de Breda Business-piramide. Dat betekent dat we een ‘wegwijzer’ zijn voor onze eigen producten, een ‘versneller en verbinder’ voor het brede mkb en een ‘aanjager’ voor focussectoren. Daarbij doen we ook mee met een pilot van de G40/VNG om de dienstverlening voor ondernemers minder versnipperd te maken (landelijk Actieplan Mkb-dienstverlening).
• We zetten met onze acquisitie vooral in op het aantrekken van bedrijven die onze focus versterken en onze huidige clusters versterken.

BredaBusiness
Onder het label van ‘Breda Business’ vergroten we onze profilering en zichtbaarheid als dé internationale hotspot voor toegepaste technologie en creatieve industrie (TT&C). We ontwikkelen content welke we primair inzetten ter versterking van onze economische ambities en die aansluit bij de behoefte van de ondernemer. We zetten ondernemersverhalen als bewijslast en inspiratie in onze etalage. Hierbij stemmen we onze marketing- en communicatieaanpak af met corporate communicatie en Breda Marketing.

3. Verrassende stad
a. Bezoekersstad
Met het programma Verrassende stad zorgen we ervoor dat Breda een aantrekkelijke stad is om te bezoeken en in te wonen, te studeren of te ondernemen. Samen met onze partners maken we van Breda: 

• een vitale stad met een compleet en bijzonder aanbod
• een unieke stad met beleving
• een gastvrije en creatieve stad

In 2024 werken we verder aan de aantrekkingskracht van Breda:

• Samen met het Ondernemersfonds, Breda Marketing en VCOB (Vereniging Commercieel Onroerend Goed Binnenstad Breda) werken we verder aan een integraal uitvoeringsplan voor de binnenstad. Dit wordt een overkoepelend plan dat sturing en richting geeft aan de toekomstige ontwikkeling van de binnenstad.
• Breda is een centrumstad voor de regio. We werken aan toekomstbestendige centrumgebieden binnen gemeente Breda met een aantrekkelijk en divers aanbod, die ook fungeren als ontmoetingsplekken. Hierbij laten we ons leiden door de detailhandelsvisie, horecabeleid, de omgevingsvisie en de economische visie. Met een goed en gevarieerd aanbod van voorzieningen (zoals horeca, detailhandel en cultuur) willen we de aantrekkelijkheid van Breda vergroten en de ontwikkeling van gebieden met een grote economische betekenis verder aanjagen.
• We versterken de samenwerking met BIZ en de ondernemersfondsen in winkelgebieden door gezamenlijk initiatieven per gebied uit te voeren. Winkelgebieden moeten klaargemaakt worden voor de toekomst. Economisch staan alle winkelgebieden voor een uitdaging met een terugloop van het aantal bezoekers en dalende bestedingen. 
• We zorgen voor een meer inhoudelijke en kwalitatieve blik op evenementen, die aansluit op het Verhaal van Breda. 
• We zorgen voor een aantrekkelijke binnenstad. Daarvoor werken we samen met het Ondernemersfonds, vastgoedeigenaren, Breda Marketing, de cultuur- en erfgoedsector en natuurlijk de inwoners. Samen realiseren we projecten op het gebied van marketing, vergroening, verlichting, beleving en aanbod.
• Samen met Breda Marketing verleiden we bedrijven, bezoekers, bewoners en talenten. Dat doen we vanuit het Verhaal van Breda en onze merkstrategie. We stimuleren zakelijke evenementen, cultuurmarketing, gebiedsgerichte acquisitie en placemaking (zoals CrossMark-‘t Zoet), en de verbinding tussen de stad en het groene buitengebied.
• We willen het aantal bezoekers aan de binnenstad weer op het niveau van 2019 brengen.
• De verhaallijn Royal Roots vertaalt ons koninklijke verleden in een verrassend digitaal en fysiek aanbod rondom erfgoed, kunst, design en muziek.
• Het gastvrije en creatieve karakter van de stad versterken we in 2024 onder meer met de komst van een permanent fysiek informatiepunt in de binnenstad.

b. Werklocaties
Bedrijventerreinen: nieuwe werklocaties
Er is een grote vraag naar voldoende werkruimte. Niet alleen in Breda zelf, maar ook in de regio. 

Het ontwikkelen van nieuwe bedrijventerreinen is een langdurig en complex proces dat veel onzekerheden kent. Denk bijvoorbeeld aan het stikstofvraagstuk, de krapte op het energienetwerk (waardoor nieuwe aansluitingen onzeker zijn), ruimtedruk vanuit andere opgaven (zoals wonen) tegen de komst van bedrijventerreinen. Het ontbreken van locaties voor het vestigen van bedrijven leidt uiteindelijk tot het langdurig stagneren van de lokale en regionale economische dynamiek en daarmee dus ook voor de werkgelegenheid.

Om te zorgen dat onze bedrijven ook voldoende plek hebben om te ondernemen, zetten we in op twee lijnen:

1. Het maken van nieuwe bedrijventerreinen op drie locaties (Rithmeesterpark fase 2, Steenakker, Bavel).
2. Het herstructureren van bestaande bedrijventerreinen, om schuifruimte te bieden voor bedrijven die al in onze stad zitten.

Voor de locatie Rithmeesterpark 2 wordt in 2024 een RO procedure opgestart, waarna de voorbereiding van de realisatie kan starten. In de tussentijd bereiden we ook de realisatie van de infrastructuur en buitenruimte voor, zodat we snel kunnen komen tot uitgifte van kavels. De locatie Steenakker zit nu in de haalbaarheidsfase. Deze zal in 2024 afgerond worden, waarna een bestemmingsplan zal worden opgesteld en voorgelegd wordt aan de raad. Voor de locatie Bavel wordt eerst gewerkt aan een gebiedsvisie.

Bedrijventerreinen: bestaande locaties
We schrijven een ruimtelijk economische visie over de toekomst van onze werklocaties en voeren het eerder genoemde plan van aanpak uit (Toekomstbestendige bedrijventerreinen Breda). Daarbij geven we prioriteit aan:

• Ruimte voor ondernemen. We brengen de meest kansrijke ruimtes op onze bestaande terreinen in beeld. Daar gaan we in gesprek met de vastgoedeigenaren om te inventariseren wat de mogelijkheden zijn om die ruimte beter te benutten. Verder bekijken we de planologisch-juridische mogelijkheden (bestemmingsplannen) om de bedrijventerreinen efficiënter te benutten en ervoor te zorgen dat het juiste bedrijf ook op de juiste plek terecht kan komen.
• De basis op orde houden. Dit thema verdelen we verder in 4 subthema’s:
  • Schoon & heel
    Dit doen we op basis van de behoeften van ondernemers. Op verschillende terreinen zijn we hier actief mee aan de slag (De Krogten, Druivenstraat en de Charles Petitweg).
  • Veilig
    Bedrijven kunnen, met begeleiding van de gemeente, een KVO-B-traject doorlopen. Momenteel zijn de bedrijventerreinen Hazeldonk, Steenakker en 3B-O met dit traject bezig. De Proeftuin Hazeldonk loopt ook in 2024 door met verschillende projecten met drones en de inzet van de digital twin als basis voor innovatief toezicht. Op Hazeldonk komt ook een nieuw camerasysteem.
  • Gezondheid & Voorzieningen
    We sluiten aan bij de gemeentelijke gezondheidsvisie die op dit moment in de maak is. Ook gaan we de behoeften aan voorzieningen op bedrijventerreinen inventariseren.
  • Georganiseerd
    In 2024 start het traject om de BIZ Hazeldonk te verlengen. Als gemeente ondersteunen we dit traject. Daarnaast ondersteunen we bestaande ondernemersverenigingen, BIZ'en en andere samenwerkingsvormen. Dit doen we onder meer door formats voor BIZ-plannen, uitvoeringsovereenkomsten, begrotingen en subsidieverordeningen op te stellen. In samenwerking met Platform BV Breda bekijken we op welke (nog niet georganiseerde) bedrijventerreinen we ondernemers kunnen verenigen. Concrete acties op dit gebied lopen bij de Druivenstraat, de Charles Petitweg, IABC en De Mark (Emer-Zuid, Emer-Noord, Achter Emer, Hintelaken en Paardeweide).
• Bijdragen aan de integrale opgaven, zoals de energietransitie, circulariteit en klimaatadaptatie. Zo kunnen ondernemers een energiescan laten uitvoeren en zijn er stimuleringsmaatregelen om ondernemers energie te laten besparen. Op verschillende terreinen (Steenakker en Rithmeesterpark) wordt onderzoek gedaan naar semiautonome energiesystemen. Mogelijk volgen in 2024 nog andere bedrijventerreinen.

Kantorenlocaties: nieuwe werklocaties
Twee belangrijke ontwikkelingen zijn de realisatie van 5TRACKS en de planvorming rondom de eventuele uitbreiding van Bond Park. Daarmee dragen we bij aan nieuw courant vastgoed binnen de kantorenportfolio van Breda. 

Kantoren: bestaande werklocaties

• We zetten in op het verduurzamen van de bestaande kantorenvoorraad. In 2024 gaan we door met het handhaven op het juiste energielabel bij kantoren (minimaal C). Ook voor kantoren kunnen ondernemers een energiescan laten uitvoeren en subsidie krijgen om hun pand te verduurzamen.
• Inspelen op kansen voor de transformatie van incourante kantoorpanden.
• Een gebiedsgerichte aanpak voor Westerhage en de Claudius Prinsenlaan. Bij Westerhage kijken we onder andere naar de parkeerproblematiek en 'branding' van het gebied. Voor de Claudius Prinsenlaan stellen we een nieuw bestemmingsplan op.

Informatie & Monitoring
Voor de diverse vastgoedsegmenten leveren we concrete producten op, zoals een kantorenmonitor, een bedrijventerreinenmonitor en de monitor wijkeconomie.

4. Digitalisering

• We zetten de focus op de twee strategielijnen software en mindware.
• We maken de verdere uitrol van glasvezel mogelijk voor consumenten en ondernemers op werklocaties. Daarnaast investeren we in een BredaRing. 
• We ontwikkelen een dataplatform om de samenwerking in de stad op het gebied van data mogelijk te maken.
• Qua software zetten we in 2024 vooral in op het project Gastveilig Hazeldonk en de geplande pilots op het gebied van veiligheid en parkmanagement. We ontwikkelen met partners een model dat ingezet kan worden voor de regio.
• We werken verder aan het EU REACT-project Smart City Monitor in de binnenstad. We ontwikkelen meer informatie over het gebruik van de binnenstad en gebruiken hier data voor. Opgedane kennis schalen we op naar andere gebieden in de stad. Op basis van de opgedane ervaringen borgen we het ecosysteem en werken we met partners toe naar een vervolg.
• We borgen het project Toegankelijkheid en breiden dit uit met technologische toepassingen en betrekken evenementen hierin.
• Voor mindware werken we verder aan de ontwikkeling van het Stedelijk Ethisch Team.
• Binnen de Alliantie Digitaal Samenwerken presenteren we de resultaten rondom digitale inclusie op landelijk niveau. Verder springen we in op kansen/initiatieven op het gebied van digitale balans in Breda.
• We organiseren meerdere edities van de succesvolle Talk of the Towns. Aan de hand van een inventarisatie onder 2500 Bredanaars zijn de thema's bepaald, denk aan AI, ethiek en een innovatieve techniek. 

Voor dit thema zijn geen specifieke risico's.

Programma Verbeter Breda 
Onder de noemer Verbeter Breda hebben inwoners en instanties in 2021 samen een plan uitgewerkt om de tweedeling en kansenongelijkheid in de stad aan te pakken. Eind april 2023 is een eerste uitvoeringsprogramma gemaakt voor de komende jaren: het Pact van Breda deel 3. Ook is een gezamenlijk programmabureau en bestuur ingericht, dat de deelnemende partijen tot 2040 ondersteunt om hun ambities waar te maken. De gemeenteraad heeft de bijdrage aan het Pact van Breda deel 3 in maart 2023 vastgesteld. Dit is de eerste keer dat we zo'n gezamenlijk programma hebben opgezet met bewoners en partijen in de stad.

Een gezamenlijk programmabureau gaat de partners vanaf 2024 ondersteunen bij het uitvoeren van de plannen uit het Pact van Breda deel 3. Er zijn in de zomer 2023 twee directeuren geworven die in december 2023 en januari 2024 starten. In het najaar selecteren bestuur en directeuren tevens de aanjagers voor de bouwstenen, een communicatiemedewerker en een ondersteuner, met de bedoeling dat het team in januari 2024 op sterkte is en aan de slag kan. 

Het motto van het Pact van Breda is 'Aan de slag'. In 2024 werken we diverse plannen uit het Pact verder uit. Hiervoor is in 2024 € 2,5 miljoen beschikbaar. In alle plannen worden stappen gezet. Zo is er in 2024 een concreet plan voor de realisatie van een bieb 4.0 in de Hoge Vucht. We gaan meer sturen vanuit de behoeften van de wijk met een eerste integraal wijkplan in 2024. De Rijke Schooldag wordt rijker met onder meer gratis huiswerkbegeleiding, de uitbreiding van het aantal deelnemende leerlingen en afspraken met enkele scholen over (gezond) eten op school. Begin 2024 liggen er concrete afspraken over passend toewijzen binnen de Alliantie Wonen. Het plan om de buurteconomie te bevorderen is in 2024 gereed.

In de aangenomen motie ‘Wat te doen met dat Verbeter Breda-miljoen’ roept de gemeenteraad het college op om een voorstel te doen voor het krediet van € 1 miljoen dat in 2022 is gevoteerd voor Verbeter Breda. De voorstellen vragen om exploitatiemiddelen, omdat het niet gaat om investeringen in grote ruimtelijke ontwikkelingen. Daarom wordt het geld omgezet in exploitatiemiddelen.

Conform de afspraken met de gemeenteraad wordt de voortgang van alle bijzondere projecten 2 keer per jaar uitgebreid besproken. Ook wordt er jaarlijks een werkbezoek georganiseerd. Daarnaast zijn raadsleden natuurlijk te gast tijdens bijeenkomsten rondom leren en ontwikkelen, en tijdens de jaarlijkse Verbeter Breda-dag, waarop alle partijen terug- en vooruitkijken.

Programma Gasthuisvelden
In het gebied Gasthuisvelden bouwen we bereikbare woningen in een aantrekkelijk verblijfsgebied. Daarvoor veranderen we onder meer het voorheen gesloten kazerneterrein in een openbaar park. Daarnaast creëren we logische verbindingen met de wijk Fellenoord, het centrum en Breda-West. Vanuit dit programma werken we aan 3 ambities:

• Fellenoord versterken en verbinden
• het kazerneterrein verbinden met de stad door de Nieuwe Mark
• bijdragen aan een beter vestigings- en verblijfsklimaat

Programma CrossMark Breda
CrossMark Breda transformeert de huidige spoorzone naar een nieuw en modern stadsdeel van zo’n 150 hectare aan weerszijden van het station. Het gebied onderscheidt zich van de historische binnenstad en versterkt het internationale karakter van Breda. Bij de ontwikkeling stemmen we verstedelijking, groen, water en mobiliteit op elkaar af. In lijn met onze Omgevingsvisie 2040 wordt het een hoogstedelijk gebied met een hoge dichtheid en een mix van wonen, werken en verblijven. Zo benutten we ons HSL-station beter en zijn we een sterker internationaal knooppunt. CrossMark bestaat uit meerdere deelgebieden met van oost naar west de volgende ambities:

1. CrossMark-Oost: een stedelijk woongebied met de Drie Hoefijzers, Eureka en de herontwikkeling van De Faam
2. Stationskwartier: een modern zakelijk gebied met een hoog aandeel kantoren, een internationaal hotel, commerciële voorzieningen en een duurzaam Spoorpark
3. Havenkwartier: een hoogstedelijk woongebied in een industriële omgeving, een broedplaats voor cultuur en creativiteit, bijzondere vormen van horeca en leisure
4. 't Zoet: een hoogstedelijk gemengd woon-werkgebied aan de Mark, met een duurzame groen- en waterstructuur als basis en goede verbindingen met de omgeving (station, binnenstad, Breda-Noord)

Het programma CrossMark zet zich in voor langdurige betrokkenheid en financiële steun vanuit het Rijk en de provincie voor deze stedelijke transformatie. 

Programma Centrum-Oost
Het programma Oostflank gaat verder onder de naam Centrum-Oost. We gaan de ambities uit het ambitiedocument Centrum-Oost realiseren. Door diverse ontwikkelingen ontstaat een hernieuwd stadsdeel waar historisch besef, gastvrijheid en creativiteit belangrijke waarden zijn die de sfeer bepalen. We ontwikkelen een aanvulling op het bestaande programma, waardoor een centrumstedelijk gebied ontstaat met een mix van 70% wonen en 30% stedelijke voorzieningen (economie, cultuur, leisure). Hoogwaardige openbare ruimtes moeten het decor gaan vormen voor ontmoeting en evenementen. Zo houdt het gebied ook in de verre toekomst een sociale betekenis. De openbare ruimte schept een stedelijk vestigingsklimaat en brengt de bezoeker in verwondering. Mensen kunnen verpozen in het Singelpark, een rustmoment pakken tijdens het winkelen in de Karnemelkstraat, of live-cultuur en andere evenementen beleven in de openbare ruimte op het nieuwe theaterplein.

We willen 1500 woningen toevoegen met als uitgangspunt dat 30% daarvan in het sociale huursegment valt, 40% in het middeldure segment en 30% in de vrije sector. Hiermee springen we in op de urgente woningmarktbehoefte in het betaalbare segment. De bereikbaarheid van de binnenstad wordt duurzaam versterkt doordat we de verbindingen voor voetgangers, fietsers, het OV en het autoverkeer naar en binnen het gebied verbeteren. We willen hoogwaardige parkeergelegenheden en stallingen aanleggen met goede looproutes naar de voorzieningen in de omgeving. De herinrichting van de openbare ruimte komt de verkeersveiligheid en de verblijfskwaliteit ten goede. De oostelijke zijde van de binnenstad krijgt hierdoor een nieuw gezicht en een grotere betekenis als aantrekkelijk stadsdeel en belangrijke entree naar de stad.

Programma Bavel
De komende jaren willen we onze ambities op het gebied van wonen en werken verder invullen. We hebben daarvoor verkend wat Bavel hieraan bij kan dragen. Net als in de rest van Breda is er ook in Bavel grote behoefte aan woningen: voor ouderen, empty nesters en jongeren uit Bavel en daarbuiten. Bavel kan daarnaast een deel van de gemeentelijke opgave invullen op het gebied van bedrijventerreinen (uitbreiding en vervanging). Uitgangspunt daarbij is wel dat onze dorpen organisch moeten groeien: we willen geen losstaande ontwikkelingen, maar aanvullingen op de bestaande dorpsrand. Nu de gebiedsvisie voor Bavel is vastgesteld, gaan we verder met de uitwerking ervan. Daarnaast starten we verkenningen voor de overige woon- en werklocaties. In samenhang daarmee pakken we ook het mobiliteitsvraagstuk verder op. Dit alles doen we in goed overleg met de inwoners van Bavel.

Programma Gasthuisvelden
In 2024 gaan we door met de aanleg van de Nieuwe Mark fase 1 en het ontwerp voor fase 2 op Seelig-Noord. Daarnaast zetten we de eerste stappen richting de uitvoering:

Herontwikkeling Gasthuisvelden-West

• Via 2 openbare aanbestedingen worden de voormalige rechtbank en de locatie van het voormalige belastingkantoor in de markt gezet.

Herontwikkeling Seeligpark

• Op 30 juni 2024 wordt het kazerneterrein overgedragen aan de gemeente Breda. Fase 1 (het exercitieterrein, de witte huisjes en de betonloods) zijn dan beschikbaar en kunnen worden ingericht worden als park. 

Versterken en verbinden Fellenoord

• We versterken door de wijkaanpak en de continue samenwerking met Verbeter Breda. We verbinden door het ontwikkelen van de fysieke en programmatische relatie tussen de Gasthuisvelden en Fellenoord.

Uitwerking mobiliteitsvraagstukken

• De herprofilering van de Fellenoordstraat en de Gasthuisvelden (straat) wordt integraal meegenomen in het ontwerp van het Seeligpark en de openbare ruimte van Gasthuisvelden-West. Het doel is om de barrièrewerking tussen deze stadsdelen op te heffen.

Programma CrossMark Breda
CrossMark Breda-'t Zoet behoort tot de grootschalige woningbouwlocaties van het Rijk in het kader van de NOVEX (Nationale Omgevingsvisie). Dat betekent dat we flinke financiële bijdragen hebben ontvangen (voor mobiliteit en de water- en groenstructuur) en dat we met het Rijk gaan samenwerken in de gebiedsontwikkeling. We werken ook met de provincie aan de Samenwerkingsagenda, die in 2021 is vastgesteld door de gemeenteraad en door Provinciale Staten. Die agenda bestaat uit 23 projecten op het gebied van verstedelijking, groen, water en mobiliteit in het centrum van Breda. Ten noorden van het spoor komen veel opgaven bij elkaar, vooral in het Havenkwartier en ‘t Zoet.

In de deelgebieden van CrossMark staan de volgende activiteiten gepland:

CrossMark-Oost/Stationskwartier

• De afronding van het ambitieuze bouwproject 5Tracks met appartementen, kantoren en voorzieningen, inclusief een internationaal hotel en een parkeervoorziening met daarop het Spoorpark.
• De afronding van de buitenruimte in Drie Hoefijzers-Noord.
• De start van de bouw op de Harley-locatie met de realisatie van 50 betaalbare woningen.
• De verdere verkoop en realisatie van de woonbuurt Eureka met ruim 300 woningen.
• Het bestemmingsplan voor de aangrenzende Faam-locatie (ruim 600 woningen en behoud erfgoed).

CrossMark-West/Havenkwartier

• De uitvoering van het gebied de Strip (tussen de Speelhuislaan en de Belcrumhaven) met 650 woningen en de herbestemming van industrieel erfgoed met cultuur en creatieve functies.
• De bouw van woningen door het Consortium Spoorzone Breda (Klavers Jansen) en Amvest (Backer & Rueb).
• De verdere ontwikkeling en planvorming van een culturele broedplaats in het gebied Klavers Jansen, samen met culturele instellingen.
• De gefaseerde realisatie van een functionele en aantrekkelijke openbare ruimte in het Havenkwartier (net als in het Stationskwartier).
• De start van de realisatie van de mobiliteitshub aan de Mark, gekoppeld aan de ontwikkelingen in de Strip.
• De voortzetting van het tijdelijk gebruik van het Haveneiland binnen een gereguleerd regime na de beëindiging van de regelvrije zone.

CrossMark-West/’t Zoet

• De uitwerking van het ruimtelijk programmatisch raamwerk voor ’t Zoet, inclusief bouwstenen (ondergrond, mobiliteit, energie, woon- en economisch programma) en de spelregels per deelgebied.
• Het uitwerken en uitvoeren van een notitie Reikwijdte en Detailniveau om een milieueffectrapportage op te kunnen stellen.
• Het uitwerken en vaststellen van een marktstrategie (met daarin de wijze van selectie van partners in de vastgoedontwikkeling van ’t Zoet).
• Het voorbereiden en uitvoeren van de selectie van één of meer marktpartijen.
• De nadere uitwerking en inbedding van de participatie, gebiedsmarketing en placemaking als structurele onderdelen van de gebiedsontwikkeling.
• De uitwerking en vaststelling van een samenwerkingsovereenkomst met de provincie over de ontwikkelkaders, de (gezamenlijke) gebiedsorganisatie, de inbreng van gronden en de financiering van de ontwikkelingen, waaronder het voorbereiden van een grondexploitatie voor de eerste fase van ’t Zoet, met daarin circa 1700 woningen en 23.000 m2 voorzieningen.
• Het treffen van civieltechnische voorbereidingen voor investeringsprojecten in de buitenruimte, waarvoor het Rijk subsidie heeft verstrekt. Denk aan de aanleg van het watersysteem.
• Het Rijk heeft een aanzienlijke bijdrage geleverd voor de verkeersinfrastructuur en de opgaven in het plan (mobiliteit, water- en groenstructuur). Deze afspraken maken we concreet.

Bavel
Ook in 2024 werken we verder aan het programma Bavel. We gaan door met de ontwikkeling van nieuwe woon- en werkterreinen, de multifunctionele accommodatie en andere uitvoeringsmaatregelen. 

• De bouw van de eerste 160 woningen wordt in gang gezet.
• De multifunctionele accommodatie wordt aanbesteed en we passen het bestemmingsplan aan.
• Voor Bavel-West starten we de procedure om de bestemming te veranderen.
• We werken het mobiliteitsvraagstuk verder uit.
• We zetten de proactieve communicatie met het dorp voort. Dat doen we onder meer via de website over Bavel, het infocentrum en nieuwsberichten.
• We gaan verder met het verkennen van de mogelijkheden voor de werklocatie.
• We werken het vraagstuk voor de woningbouwontwikkeling in Bavel-Zuid verder uit met de ontwikkelende partijen.
• We voeren de gebiedsvisie verder uit.

Programma Centrum-Oost

• In 2024 maken we afspraken met belanghebbenden en eigenaren van ontwikkellocaties om de doelen uit het ambitiedocument Centrum-Oost te realiseren.
• We voeren een haalbaarheidsstudie uit naar de herontwikkeling van de Koepelgevangenis.
• We voeren een haalbaarheidsstudie uit naar de herontwikkeling van het Chassékwartier.
• We voeren een haalbaarheidsstudie uit naar het terrein Achter De Lange Stallen/Molsparking.
• We voeren een haalbaarheidsstudie uit naar de herontwikkeling van de Poort van Schoenmaker/Boschstraat.
• We starten de planologische procedure Central Park.
• We zetten de realisatie voort van POST Breda.
• We starten de realisatie van de herinrichting 1e fase Oostflank (Vlaszak en omgeving).
• We starten een ontwerptraject op voor de vervolgfasen van de herinrichting Oostflank.
• We pakken grote vraagstukken aan in het haalbaarheidsonderzoek rondom het Chassékwartier. Onderdeel daarvan is een studie naar het omvormen van de bereikbaarheid van de binnenstad vanuit het oosten.
• Daarnaast verkennen we de toekomst van de grootschalige evenementen in de stad, die nu in dit gebied plaatsvinden.

Voor bovenstaande zaken is intensief contact nodig met alle belanghebbenden. Daarom zorgen we voor uitgebreide participatie binnen deze ontwikkelingen.

CrossMark
Voor het deelgebied Stationskwartier zijn de belangrijkste risico’s meegenomen in het totaal van de grondexploitaties. Voor de Strip, de eerste realisatiefase binnen het Havenkwartier, zijn dit de belangrijkste risico’s:

• de realisatie van 655 woningen vóór 2030, conform de eisen van de Woningbouwimpuls (met € 9,9 miljoen subsidie vanuit het Rijk). Er kan vertraging optreden door beroep in bestemmingsplanprocedures, lange wachttijden bij de Raad van State en door grillige marktomstandigheden.
• de kostenstijging in de bouw (de genoemde subsidie wordt niet geïndexeerd)
• onvoldoende financiële middelen voor een haalbaar cultuurproject in het deelgebied Klavers Jansen

Crossmark - 't Zoet
De ontwikkeling van 't Zoet is groot, complex en langdurig. Daardoor zijn risicomanagement en communicatie cruciaal. Risico's zijn onder andere:

• De financiering loopt over een langere periode en we zijn afhankelijk van andere overheden (Rijk, provincie, waterschap).
• De hoogte van de bijdragen vanuit het Rijk is bekend, de cofinanciering vergt een goede financiële planning in het SIP, maar ook door andere publieke partners (provincie, waterschap). 
• De technische complexiteit (met funderingsresten, onderdoorgangen bij het spoor en hoogwaardige OV-verbindingen).
• Milieutechnische belemmeringen (zoals geur, geluid, bodemverontreinigingen en externe veiligheid door het vervoer van gevaarlijke stoffen over het spoor).
• Consistentie en een lange adem. Het programma voor de komende decennia is nog niet bekend, maar de druk op de woningmarkt is groot. Hierdoor maken we mogelijk te snel plannen, waardoor we inboeten op onze stedelijke ambities. De looptijd zal 20 à 30 jaar zijn, zoals bij gebiedsontwikkelingen met een vergelijkbare omvang en complexiteit.
• De krapte op de arbeidsmarkt. De organisatie is kwetsbaar en het aantrekken van talent en het vasthouden van de kwaliteit zijn belangrijke investeringen in de stad. 

Bavel

• Doordat Bavel dicht bij het Ulvenhoutse Bos ligt, moeten we extra inspanningen leveren om aan de stikstofregels te voldoen. Als we niet voldoende maatregelen kunnen nemen, komen de plannen in gevaar.
• Voor de uitvoering van de plannen is momenteel te weinig capaciteit.
• In het zoekgebied voor de bedrijventerreinen zitten boomkikkers. Dit heeft gevolgen voor de ontwikkeling. Als deze niet verplaatst kunnen worden, kunnen we minder hectares bedrijventerrein aanleggen.
• Voor de ontwikkeling van het bedrijventerrein is actief grondbeleid nodig. Als de strategische voorinvestering niet wordt genomen, komt de ontwikkeling niet op gang.
• Vertraging door bezwaar/beroep tijdens procedures.
• Het stapelen van ambities, waardoor de ontwikkelingen niet haalbaar meer zijn.

Gasthuisvelden
De stap van visie naar ontwikkeling en uitvoering vraagt om zorgvuldigheid en kan meer tijd kosten dan voorzien. Door de hoeveelheid projecten binnen de gemeente kan het voorkomen dat de inhoudelijke collega's meer tijd nodig hebben om hun input aan te leveren.

Centrum-Oost
Het stadsdeel heeft op meerdere fronten en voor meerdere belanghebbenden een belangrijke functie in de stad. Veranderingen in het gebied kunnen tot weerstand leiden bij grote groepen. Om de volledige potentie van het gebied te realiseren, is de investeringsbereidheid vanuit de gemeente én de markt bepalend. Ook hierin ligt een risico, aangezien dit samenhangt met het economisch klimaat van het moment, terwijl de gebiedsontwikkeling vraagt om een langdurig commitment aan de ambities. Ook de stikstofproblematiek en andere milieueffecten vragen om aandacht. De aansluiting op het stroomnet vormt een grote uitdaging, waarvoor een strategie moet worden bedacht. Tot slot vraagt de capaciteit binnen de gemeente om aandacht, vooral op het gebied van contractvorming, stedenbouw, vastgoed, projectmanagement en het ingenieursbureau.

Voor dit thema zijn geen indicatoren van toepassing.

Cultuur
Met ons cultuurbeleid stimuleren we het maken, presenteren en beleven van een waardevol en divers kunst- en cultuuraanbod. Zo vergroten we de aantrekkingskracht van Breda om te wonen, te werken, te beleven en te bezoeken. We ondersteunen de culturele organisaties en makers in Breda bij hun herstel en transitie na de coronapandemie.

Cultureel erfgoed
Onze erfgoedvisie ‘Grondstof voor de toekomst’ gaat uit van een brede benadering van het erfgoed. We gebruiken het project Collectie Breda om focus aan te brengen binnen het tastbare erfgoed (zoals de monumenten) en de historische verhalen. Dankzij Collectie Breda kunnen mensen en middelen effectief worden ingezet op de volgende doelen:

• het versterken van de erfgoedbeleving en het vergroten van de toegankelijkheid van het erfgoed voor bewoners en bezoekers
• zo veel mogelijk kennis vergaren over het Bredase erfgoed en deze delen met de stad
• zorgvuldig behoud, beheer en bescherming van ons erfgoed
• erfgoed als onderlegger voor de (her)ontwikkeling van de fysieke leefomgeving

Cultuur
We werken volgens de 6 speerpunten uit onze cultuurvisie:

• We versterken de verbinding met cultuur en andere sectoren.
• We richten ons op een versteviging van het aanbod aan professionele kunsten met een landelijke uitstraling.
• We bevorderen activiteiten op het vlak van internationale uitwisseling en activiteiten die bijdragen aan de internationale profilering van Breda.
• We werken verder aan de ontwikkeling van het Havenkwartier als culturele hotspot van Breda.
• We versterken het aanbod aan kunst en cultuur in de publieke ruimte.
• We investeren in de toekomstbestendigheid van de culturele sector.

Concrete doelen
In 2024 treffen we de laatste voorbereidingen voor de nieuwe beleids- en subsidieperiode, die op 1 januari 2025 ingaat. Denk hierbij onder meer aan het ontwikkelen van subsidies. Hierin besteden we met name aandacht aan de cultuurparticipatie van jongeren. Daarnaast geven we voor het laatst invulling aan het huidige cultuurbeleid ‘In verband met cultuur 2019-2024' aan de hand van 3 waarden:

Intrinsieke waarde (investeren in de cultuursector en haar wend- en weerbaarheid) 
We versterken en ondersteunen de sector bij het herstel en de transitie na de coronapandemie. We richten ons op (internationale) zichtbaarheid en samenwerking. We blijven samenwerken met onze partners in BrabantStad en zetten onze subsidies optimaal in. De subsidies voor professionele instellingen die 2- en 4-jarig ondersteund worden, lopen in 2024 gewoon door. De 1-jarige regeling gaat in 2024 opnieuw van start in een vernieuwd jasje. Daarnaast kunnen organisaties een beroep doen op projectsubsidies. Ook de makersregeling zetten we voort. 

Sociaal-maatschappelijke waarde 
We hebben aandacht voor cultuureducatie, -participatie en -beoefening in de breedte, mede door de inzet van combinatiefunctionarissen. We stellen subsidies beschikbaar voor amateurkunst. De ervaringen met de subsidieregeling Urban Sports en Culture uit 2023 nemen we mee om ook in 2024 een passend instrumentarium voor jongerencultuur te ontwikkelen. Tot slot geven we invulling aan de middelen ‘impuls jongerencultuur’ die door het Rijk beschikbaar zijn gesteld.

Ruimtelijk-economische waarde
Kunst en cultuur behouden een belangrijke rol in onze ruimtelijke en stedelijke ontwikkelingen. Denk hierbij onder meer aan de ontwikkelingen in CrossMark en de ontwikkeling van De Koepel en Centrum-Oost. We blijven betrokken bij CrossArts. Ook werken we aan de realisatie van projecten in de publieke ruimte. 

Cultureel erfgoed
Algemeen
We voeren de beleidsdoelen uit de erfgoedvisie uit. Daarnaast zijn de volgende activiteiten van belang:

• We adviseren inhoudelijk over subsidieaanvragen en -verantwoordingen op het gebied van erfgoed.
• We nemen deel aan de erfgoedtafel, die wordt georganiseerd door de erfgoedorganisaties.
• We nemen deel aan landelijke en regionale samenwerkingen, zoals Van Gogh Nationaal Park en de Zuiderwaterlinie.

We voeren het project Collectie Breda uit met onder andere aandacht voor de registratie en digitalisering van onze eigen collecties en de begeleiding van externe collectie-eigenaren bij de registratie en digitalisering. Daarnaast stellen we een plan van aanpak op om erfgoed en evenementen sterker aan elkaar te koppelen. Ter versterking van de kennis verzorgen we bijvoorbeeld (via de Nieuwe Veste) archeologielessen op scholen en in het depot aan de Riethil 12.

We nomineren het Begijnhof voor de nieuwe Voorlopige Lijst van Nederland. Dit kan uiteindelijk leiden tot de plaatsing van het Begijnhof op de Werelderfgoedlijst. Verder blijven we gemeentelijke monumenten aanwijzen en ontwikkelen we beleid voor duurzame monumentenzorg. 

We investeren structureel meer in de Grote Kerk als symbool voor ons Breda. De Grote Kerk is een unieke plek waar veel verhalen uit het verleden van Breda samenkomen, maar het is ook een plek van ontmoeting en evenementen voor verschillende partijen in de stad. De Grote Kerk is daarmee van culturele, economische en maatschappelijke waarde.

Cultuur
De coronapandemie ligt al even achter ons. Toch is de cultuursector zich nog aan het herstellen en aan het aanpassen aan de nieuwe werkelijkheid. Daarnaast vormen de energiecrisis en de sterk gestegen kosten door inflatie een uitdaging. Dit kan gevolgen hebben voor de culturele programmering in de stad. We ondersteunen de brede sector bij het herstel na corona en waar mogelijk ook bij de energieproblematiek en gestegen kosten.

Cultureel erfgoed

• Het project Collectie Breda is mede afhankelijk van private eigenaren van verschillende collecties. Zonder hun medewerking zal er geen totaalbeeld ontstaan van het Bredase erfgoed en wordt de focus aangebracht op basis van een incompleet beeld.
• Het aanwijzen van monumenten wordt projectmatig uitgevoerd. Het huidige project omvat ruim 250 potentiële monumenten. De voortgang van het project is mede afhankelijk van het aantal bezwaren van belanghebbenden.
• Binnen de erfgoedbegroting is geen ruimte voor een subsidieregeling om het beleid voor duurzame monumentenzorg te stimuleren.
• Binnen de begroting is op enkele plekken een aanvulling nodig om de kwaliteit van het beheer en het publieksbereik te verbeteren.
• De maximale capaciteit van het archeologisch veldteam is bereikt. Om de versnelling van woningbouw, infra en natuurontwikkeling bij te houden, moeten we extra capaciteit vinden.

Onderwijsvisie
We stellen een onderwijsvisie op. Dat doen we participatief met partners in en rond het onderwijs en door ouders, studenten en leerlingen te betrekken. Als gemeente bevorderen wij de juiste randvoorwaarden voor goed onderwijs, waarbij kansengelijkheid op de eerste plaats komt.

Actieplan Onderwijs en Arbeidsmarkt 
Met het Actieplan Arbeidsmarkt Breda 2023-2027 willen we komen tot een weerbare, veerkrachtige en toekomstbestendige arbeidsmarkt. Daarin sluiten vraag (banen) en aanbod (potentiële werknemers) zo goed mogelijk op elkaar aan. Het is belangrijk dat studenten worden opgeleid met de juiste vaardigheden en dat inwoners de mogelijkheden hebben om zich blijvend te ontwikkelen, zodat zij duurzaam inzetbaar zijn als de beschikbare banen en gevraagde vaardigheden veranderen. We werken intensief samen met onze partners in het onderwijs en het bedrijfsleven om klaar te zijn voor de arbeidsmarkt van de toekomst.

Breda Studentenstad 
Breda wil een aantrekkelijke studentenstad zijn waar het goed wonen, werken en verblijven is. We willen dat studenten uit het beroeps- en wetenschappelijk onderwijs zich hier thuis voelen. De ambities van Breda als studentenstad richten zich op een warm welkom en een goede landing in de stad. Zo bevorderen we dat studenten zich blijvend willen vestigen in Breda of na hun studie als toegewijde ambassadeur van de stad vertrekken. Daarnaast zien we dat studenten nieuwe kennis naar de stad brengen. We betrekken de studenten en kennisinstellingen graag bij maatschappelijke opgaven en lokale vraagstukken. Dat doen we onder meer via de leergemeenschappen, de City Deal Kennis Maken (CDKM), de Logistics Community Breda (LCB) en het Urban Living Lab Breda (ULLB). Het ULLB is de plek en organisatie die bewoners en bedrijven betrekt bij vraagstukken in Breda om samen met studenten oplossingen te vinden voor maatschappelijke uitdagingen. Het ULLB coördineert 4 strategische transitiethema's: inclusieve samenleving, energietransitie, digitalisering en mobiliteit. In 2024 is er per thema een regisseur en worden in samenwerkplaatsen in de wijken ook inwoners betrokken bij de vraagstukken. In 2024 zet ULLB vervolgstappen om te komen tot een duurzaam organisatiemodel met bijbehorende exploitatie.

Taal, laaggeletterdheid en basisvaardigheden 
Met 13 andere gemeenten werken we samen aan het regioplan Dromen, Durven, Doen – Aanpak laaggeletterdheid regionaal plan 2020-2024. We willen meer mensen bereiken, zodat zij mee kunnen doen aan cursussen Nederlandse taal, rekenen, lezen en schrijven of digitale vaardigheden. Het thema taal, laaggeletterdheid en basisvaardigheden wordt ook lokaal uitgewerkt (zie programma 1).

Onderwijshuisvesting 
De gemeente heeft meerjarige afspraken met de schoolbesturen gemaakt over de zorgplicht voor onderwijshuisvesting. Zij zijn verenigd binnen BreedSaam (primair onderwijs) en Building Breda (voortgezet onderwijs). Vanaf 2024 komt er structureel € 1,4 miljoen extra ter beschikking voor onderwijshuisvesting. Hiermee is een flinke impuls beschikbaar om te investeren in nieuwbouw, levensduur verlengende renovaties uit te voeren en zo mogelijk de kwaliteit van de onderwijshuisvesting op peil te houden of te verbeteren. Daarnaast passen we in 2024 de governanceafspraken aan, waarbij de afstand tussen de schoolbesturen en de gemeente kleiner wordt.

Breedsaam gaat de komende jaren aan de slag met nieuwbouw en levensduur verlengende renovaties van scholen. Door de financiële impuls die aanvullend in de begroting is opgenomen voor onderwijshuisvesting kan Breedsaam in de komende vier jaar aan de slag met de volgende scholen: de Rosmolen, de JF Kennedyschool en de Singel. Het streven is om in dezelfde periode ook nieuwbouw van het Bredacollege mogelijk te maken. Verder gaat Breedsaam ook aan de slag met de scholen Weerijs en Steiner. 

De scholen in het voorgezet onderwijs willen in het gedachtengoed van ‘brede brugklassen’ het theoretisch onderwijs (van gymnasium tot vmbo-tl) verbinden met het beroepsonderwijs. Bijvoorbeeld door het inrichten van centra voor praktisch ingericht onderwijs waar alle leerlingen gebruik van kunnen maken en elkaar kunnen ontmoeten. Daarmee ontstaat een uniek onderwijsconcept in Breda dat de kansengelijkheid voor leerlingen vergroot.

Verder wordt er extra geïnvesteerd in het beroepsonderwijs in Breda. Dit wordt steeds belangrijker, omdat het belang van vakmanschap en vitale beroepen meer dan ooit zichtbaar is. Dit alles vraagt ook om fysieke investeringen in nieuwe en bestaande gebouwen van Building Breda. Daarbij wordt gekeken naar het huidige aanbod van gebouwen en hoe deze optimaal ingezet kunnen worden voor een aantrekkelijk, duurzaam en onderwijs met gelijke kansen in Breda. Bijvoorbeeld de locatie Van Riebeecklaan waar ruimte is om bij te dragen aan doelen als een vitaal vmbo, het realiseren van praktijkcentra voor theoretische opleidingen in combinatie met locaties waar praktijkonderwijs van het mbo reeds wordt aangeboden, brede brugklassen en een invulling van de rijke schooldag.

Onderwijsvisie
Bij de nieuwe onderwijsvisie werken we vanaf het laatste kwartaal van 2023 ook een uitvoeringsagenda uit. Daarbij werken we samen met onze onderwijspartners en de deelnemers aan de waardenetwerken, in het bijzonder het netwerk Kansrijke Jeugd.

Breda Studentenstad 
We organiseren samen met de onderwijsinstellingen introductieactiviteiten voor studenten en dragen bij aan de stadsdag en het HBO-introfestival. In november worden de GoodMood-activiteiten georganiseerd, dé manier om elkaar te ontmoeten, je sociale netwerk uit te breiden en de stad nog beter te leren kennen. Via het netwerk Breda Internationals en het European Student Network (ESN) bieden we ook een aantrekkelijk introductieprogramma voor de internationale studenten. Samen met onderwijs- en woonpartners werken we aan een betere organisatie van de studentenhuisvesting.

Taal, laaggeletterdheid en basisvaardigheden 
We zetten de WEB-middelen regionaal in voor cursussen taal, rekenen en digitale vaardigheden. We geven de website www.taalwestbrabant.nl meer bekendheid. Daar staat alle informatie over laaggeletterdheid en basisvaardigheden voor taalvragers, taalvrijwilligers en organisaties. Daarnaast organiseren we een regionaal evenement om aandacht te vragen voor laaggeletterdheid en basisvaardigheden.

Onderwijshuisvesting 
We voeren de meerjarige afspraken uit voor de huisvesting voor het primair en voortgezet onderwijs. Die afspraken zijn vastgelegd in overeenkomsten met BreedSaam en Building Breda. We hebben de governance herzien en voeren de afspraken uit over tussentijdse rapportage en verantwoording. We gaan ook in gesprek over de uitvoering van het Integraal Huisvestingplan (IHP) en de beoogde kwaliteit van de voorzieningen. Uitgangspunt is dat er altijd voldoende geschikte onderwijshuisvesting is. We streven ernaar om de duurzaamheid, ventilatie en multifunctionaliteit van de onderwijsgebouwen verder te bevorderen. Vanaf 2024 is er structureel € 1,4 miljoen meer beschikbaar voor onderwijshuisvesting.

Bouwkosten onderwijshuisvesting 
De prijzen in de bouw stijgen en we hebben te maken met hogere rentes, inflatie en wijzigend overheidsbeleid met mogelijke financiële consequenties. De financiële impact en de gevolgen hiervan voor onze ambities zijn nu nog onduidelijk. Mogelijk moeten we onze ambities of financiën op termijn bijstellen.

Onderwijshuisvesting ontheemden kinderen
In Breda is het aantal vluchtelingenkinderen in het onderwijs sterk toegenomen. De verwachtingen is dat deze toestroom zeker in de nabije toekomst niet vermindert. Dat betekent dat de behoefte aan onderwijshuisvesting voor de internationale schakelklassen (de ISK) en het Oekraïens onderwijs toeneemt. De uiteindelijke omvang daarvan is nu niet aan te geven. De gemeente heeft de zorgplicht voor de onderwijshuisvesting en vult dit in door het beschikbaar laten stellen van bestaande leslokalen en/of het laten realiseren van aanvullende (nood-)leslokalen. Tegelijkertijd stelt de exponentiele groei van het aantal ISK-leerlingen met ruim 300% de gemeente voor forse (financiële) uitdagingen. Er is voor het schooljaar 2023-2024 geen Rijkscompensatie voor deze extra investeringen, zoals de zoektocht naar geschikte schoollocaties en het inrichten van de accommodaties. De SPUK-regeling specifieke uitkering tijdelijke onderwijshuisvesting ontheemden is niet meer inzetbaar.

Urban Living Lab Breda
Het ULLB is tot op heden incidenteel bekostigd. We willen het gemeentelijk aandeel daarin vanaf 2024 structureel begroten met € 35.000. 

De grote maatschappelijke opgaven houden zich lang niet altijd aan de bestuurlijke indeling van Nederland. De aanpak van deze opgaven vraagt samenwerking tussen gemeenten en andere partijen (maatschappelijke organisaties, bedrijven en onderwijs). De regio wordt steeds belangrijker als gevolg van een toenemende regionalisering en decentralisaties. Om het werken als één overheid te bevorderen, wordt de stedelijke regio steeds dominanter. Ook taakverzwaring maakt dat gemeenten gaan samenwerken. We moeten en willen coalities met andere partijen sluiten om maatschappelijke opgaven aan te pakken. Steeds vaker vinden Tilburg en Breda en hun beide subregio’s, Hart van Brabant en de Baronie, elkaar om tot innovatieve oplossingen te komen en samen op te trekken, onder andere richting het Rijk. Beide subregio’s zijn afzonderlijk (vaak) te klein om een rol van betekenis te spelen op (inter)nationaal niveau. In 2024 gaan we de samenwerking in de Baronie en de samenwerking met Tilburg verder vormgeven. We gaan nieuwe samenwerkingsmogelijkheden verkennen, bijvoorbeeld bij de aanpak van kwetsbare wijken, bij sport, evenementen, cultuur en leisure en in het sociaal domein.

Om Breda sterker én klaar voor de toekomst te maken, werken we met elkaar ook hard aan de ontwikkeling van Breda als grenzeloze, groene en gastvrije stad vanuit het programma Breda brengt het samen.

Vertrouwen in de politiek is onmisbaar voor een goed functionerende democratie. Het gaat hierbij om het vertrouwen van burgers in de politiek en de overheid, en andersom. Dit vertrouwen is echter de laatste tijd afgenomen. Er zijn verschillende aspecten van vertrouwen die hierbij een rol spelen, naast vertrouwen in de politiek, zijn dat ook vertrouwen in de overheid en het onderling vertrouwen binnen de samenleving. We willen het vertrouwen de komende jaren verstevigen. Dat zal niet eenvoudig zijn en het vergt investeringen van alle partijen in onze lokale democratie. Vertrouwen is een belangrijk element dat we moeten koesteren. Door te werken aan herstel van vertrouwen en te kijken naar de verschillende relaties waarbinnen vertrouwen een rol speelt, kunnen we werken aan een beter functionerende democratie.

In lijn met het bestuursakkoord gaat in 2024 extra aandacht uit naar Europa. We verbinden onze groene, gastvrije en grenzeloze ambities met de Europese topprioriteiten Green Deal, Europe fit for Digital Age en European Economy that Works for People. Door hier slim op in te spelen, samen met lokale/regionale stakeholders en externe partners, verzilveren we Europese kansen voor Breda: externe cofinanciering, inspiratie, nieuwe kennis en samenwerking. Om dit kracht bij te zetten kijken we hoe we Breda verder kunnen positioneren en profileren in Brussel en de EU. Waar zinvol doen we dit in gezamenlijkheid met Tilburg (SRBT) of BrabantStad. Ook verkennen we proactief renderende samenwerkingsmogelijkheden met Vlaamse centrumsteden alsook in de directe grensregio. 

Naast onze belangrijke rol in landelijke opgaven is Breda als centrumstad van West-Brabant actief betrokken in de regio en het district De Baronie. Dit is voor ons het vertrekpunt om onze prettige samenwerking met Tilburg en de samenwerking met de 10 Baronie-gemeenten verder vorm te geven. Een grotere bestuurlijke slagkracht maakt het makkelijker om samen grotere opgaven aan te pakken. Woningbouw, wegen, de energietransitie, duurzaamheid, stikstof en arbeidsmarktbeleid zijn voorbeelden waar we moeten samenwerken. Wegen stoppen immers niet aan de rand van de stad. Maar ook als gaat om aanbestedingen voor bijvoorbeeld elektrische vuilniswagens of het strooien van fietspaden is het noodzakelijk om afspraken te maken. De mensen in Breda, maar ook de mensen in de omliggende gemeenten verwachten dat we samenwerken. Op grote onderwerpen kunnen we samen optrekken richting het Rijk en Europa om daar invloed uit te oefenen en onze oplossingen met de provincie, het Rijk en Europa bespreken. Daarbij zetten we steeds in op de schaal die het meest effectief is. We kiezen voor actieve rollen in de VNG, G40 en andere vertegenwoordigende organen om ook daar ervoor te zorgen dat de belangen van de inwoners van Breda en onze regio behartigd worden. Hierdoor kunnen we de belangen van Breda beter dienen. We zien dat dit Breda geen windeieren legt.

Stedelijke Regio Breda Tilburg (SRBT) 
Medio 2023 werd duidelijk dat er geen verstedelijkingsakkoorden met het Rijk komen op de schaal van de stedelijke regio’s. In plaats daarvan wordt eind 2023 het Ontwikkelperspectief Stedelijk Brabant 2040 vastgesteld, waarin de eerste uitvoeringsafspraken met de provincie en het Rijk zijn opgenomen. Op de schaal van de SRBT wordt eind 2023 de Ontwikkelstrategie SRBT vastgesteld, die als bouwsteen heeft gediend voor het Ontwikkelperspectief Stedelijk Brabant 2040. Nu beide documenten beschikbaar zijn, verschuift in 2024 de scope binnen de SRBT naar de uitvoering, waarvoor we een uitvoeringsprogramma uitwerken. Binnen diverse inhoudelijke thema’s willen we de bestaande samenwerking verdiepen en verbreden. We willen een vernieuwend samenwerkingsarrangement ontwikkelen tussen beide steden en subregio’s (Baronie en Hart van Brabant). In 2024 onderzoeken we welke governancestructuur daarvoor het meest passend is.

Subregio De Baronie
In 2021 is een advies uitgebracht over de mogelijke samenwerking binnen subregio De Baronie. De Regionale Investeringsagenda regio Breda (RIA) heeft dit proces versneld. In 2023 zijn we gestart om de samenwerking in de Baronie vorm te geven. In 2024 geven we hier verder invulling aan. We starten met de fysieke en sociale pijler en onderzoeken hoe we de samenwerking het beste kunnen invullen. Binnen wisselende samenstellingen wordt overigens op onderwerpen al intensief samengewerkt tussen gemeenten in de Baronie.

Overige regionale samenwerkingen
Regio West-Brabant (RWB)
Binnen Regio West-Brabant werken we met 15 andere gemeenten samen om het economisch vestigingsklimaat in West-Brabant te versterken. In de Economic Board West-Brabant stellen we samen met kennisinstituten en het bedrijfsleven onze economische visie vast met bijbehorende doelen. Als gemeenten stimuleren we een sterk vestigingsklimaat op het gebied van de plantbased en circulaire economie en innovatief ondernemen.

Regio voor Regionale Energiestrategie 
De doelstellingen van de RES dragen bij aan de doelstellingen van de gemeente Breda op het gebied van de energietransitie en vice versa. De RES is een van de belangrijke onderwerpen binnen de energietransitie, onderdeel energiearchitectuur. (Zie ook programma 3 van deze begroting.)

Provincie 
We werken verder aan de samenwerkingsagenda Stedelijke transformatieopgaven gemeente – provincie Noord-Brabant, zoals die in 2021 is vastgesteld door de gemeenteraad en Provinciale Staten. Deze opgaven liggen op het gebied van verstedelijking, mobiliteit, groen en water in het centrum van Breda. De focus komt meer te liggen op de grootschalige woningbouwlocatie ’t Zoet, waarvan de provincie mede-eigenaar is.

BrabantStad
In BrabantStad werken we in netwerkverband met de grote steden en de provincie samen aan de grootstedelijke opgaven. BrabantStad gaat voor de komende periode niet werken met een dichtgetimmerde agenda 2022-2026. We kiezen ervoor om de inhoud op basis van de bestuurlijke actualiteit vorm te geven. Op die manier past de agenda bij de actualiteit, wordt de agenda adaptiever en is het makkelijker om andere partners aan te laten sluiten.

Intensiveren externe betrekkingen
Externe betrekkingen dragen bij aan de realisatie van onze ambities. We bestendigen onze bestaande netwerkposities en bouwen in 2024 actief door aan onze externe betrekkingen (public affairs) en aan effectieve netwerk- en lobbykracht in Den Bosch, Den Haag en Brussel. De lobby voor Bredase dossiers organiseren we zo veel mogelijk samen met partijen in de stad, de regio West-Brabant, de SRBT, BrabantStad, de provincie Noord-Brabant en in G40- en VNG-verband. 
 
Het accent binnen onze Haagse lobbyactiviteiten ligt op het investeren in politiek-bestuurlijke en hoogambtelijke contacten met ministeries en kennismakingen met (Brabantse) Kamerleden. Dit doen we gericht vanuit de verschillende Bredase lobbydossiers en de kansen die we signaleren vanuit het Bestuursakkoord en de actualiteit. 

Breda brengt het samen
De komende periode staat vooral in het teken van het ‘naar de stad’ brengen van het verhaal van Breda. We bedoelen daarmee meer eigenaarschap en ambassadeurschap bij onze partners in Breda. Dit doen we aan de hand van het uitvoeringsprogramma 2022-2026. Het programma kent vier ‘sporen’ waarlangs we werken. Het gaat om concrete doelen en streefwaarden die we duiden onder 15 lijnen. We gaan de krachten in de organisatie goed bundelen om dwars door de afdelingen en ketens heen te verbinden op de ambities. Daarnaast investeren we stevig in de netwerken in de stad. We leggen internationale lijnen om van te leren en ook om anderen te inspireren. Tot slot gaan we het gedachtegoed van Breda brengt het samen goed inbedden in onze grote projecten en gebiedsontwikkelingen.

Verstevigen vertrouwen
In de praktijk spelen op zijn minst vier relaties een rol als we het hebben over vertrouwen in de politiek. Zo is er de relatie tussen overheid en burger, waarbij het gaat om het accepteren van een overheid die ons de wet voorschrijft en het ter discussie stellen van deze wetten. Ook is er de relatie tussen kiezer en gekozene. De relatie tussen inwoners en bestuur gaat over gedeelde invloed op publieke kwesties, waarbij vertrouwen in integriteit en een eerlijke afweging van belangen belangrijk is. Tot slot is er de relatie tussen inwoners onderling, waarbij verdeeldheid (polarisatie) een gevaar vormt voor de democratie en saamhorigheid. In 2024 werken we verder aan de ontwikkelaanpak om meervoudig en gezamenlijk te werken aan herstel van vertrouwen. 

Steeds meer onderwerpen worden op regionale schaal uitgewerkt. Wonen, bedrijventerreinen, bereikbaarheid, energietransitie – alleen samen komen we tot keuzes. Onze ambitie is in de regio samen op te trekken en elkaar te ondersteunen en versterken in de opgaven waar de gemeenten voor staan.

• De dagelijkse werkzaamheden krijgen voorrang boven een samenwerking die nog gestalte moet krijgen, ondanks de meerwaarde (efficiency voordelen) die een samenwerking oplevert.
• Financiering vindt vaak nog niet regionaal plaats.
• Samenwerking gaat gepaard met nieuwe structuren die vormgegeven moeten worden. Die vragen tijd. Risico is dat de structuur en niet het resultaat van de samenwerking leidend gaat worden in de gesprekken.